“พระเจ้าอยู่หัวเป็นน้ำ ฉันจะเป็นป่า ป่าที่ถวายความจงรักภักดีต่อน้ำ พระเจ้าอยู่หัวสร้างอ่างเก็บน้ำ ฉันจะสร้างป่า” พระราชดำรัสของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ที่แสดงถึงพระราชปณิธานอันแรงกล้าที่จะทรงงานด้านการอนุรักษ์ป่า ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำ เพื่อสนับสนุนการทรงงานของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ที่ทรงให้ความสำคัญกับการพัฒนาแหล่งน้ำ เพื่อช่วยให้พสกนิกรชาวไทยมีน้ำเพียงพอต่อการดำรงชีพและการทำการเกษตร ส่งผลให้ชีวิตความเป็นอยู่ดีขึ้น
ในช่วงทศวรรษที่ผ่านมา ภาพของป่าเขาทางภาคเหนือที่ถูกบุกรุก ต้นน้ำที่เสื่อมโทรม และชีวิตของราษฎรที่ติดอยู่ในวังวนของความยากจน ได้ทอดพระเนตรโดยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ในระหว่างการเสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมราษฎรเคียงคู่กับพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
พระองค์ทรงเห็นวิถีชีวิตของชาวบ้านที่ต้องพึ่งพาป่าเพื่อความอยู่รอด หลายครอบครัวบุกรุกพื้นที่ป่าสงวนเพื่อทำไร่เลื่อนลอย เพราะขาดที่ดินทำกินอย่างมั่นคง ผลที่ตามมาคือ ป่าถูกทำลาย ต้นน้ำเสื่อมโทรม และความยากจนก็ยังคงวนเวียนไม่หยุด
จากพระราชดำริอันเปี่ยมด้วยพระเมตตาและพระวิสัยทัศน์ ทรงมีพระราชประสงค์ให้ชาวบ้าน “อยู่ร่วมกับป่าได้ โดยไม่ต้องทำลายป่า” ก่อเกิดเป็นโครงการที่มีชื่อเรียบง่ายแต่ทรงคุณค่า “บ้านเล็กในป่าใหญ่”
นี่ไม่ใช่เพียงโครงการฟื้นฟูป่าที่แยกคนออกจากป่า แต่เป็นการสร้างระบบที่คนและธรรมชาติสามารถอยู่ร่วมกันแบบเกื้อกูลกันอย่างสันติและยั่งยืน แนวคิดของพระองค์ไม่ใช่เพียง “ปลูกต้นไม้” แต่คือการ “ปลูกวิถีชีวิตใหม่” ให้คนอยู่ร่วมกับป่าได้อย่างกลมกลืน
✦ อุดมการณ์ มีจิตสำนึกในการอยู่ร่วมกับป่า ดูแลป่า ฟื้นฟูป่า
ชาวบ้านแต่ละครอบครัวได้รับจัดสรรพื้นที่เล็กๆ สำหรับปลูกบ้านและทำกินรอบๆ ป่าไม้ที่พวกเขาช่วยกันดูแล เมื่อป่าฟื้น คนก็อยู่ได้ โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่จึงไม่ใช่แค่โครงการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม แต่เป็นการออกแบบความสัมพันธ์ระหว่างคนกับธรรมชาติใหม่ทั้งหมด
บ้านหนองห้า อำเภอเชียงคำ จังหวัดพะเยา ศูนย์การเรียนรู้ด้านการปลูกป่าและเกษตรพอเพียง ที่ถ่ายทอดต่อให้คนรุ่นใหม่
แม้แต่ละพื้นที่จะมีภูมิประเทศและแตกต่างกัน แต่สิ่งหนึ่งที่เหมือนกัน คือ “การอยู่ร่วมกับธรรมชาติอย่างเข้าใจ” แนวคิดของพระบรมราชชนนีพันปีหลวงยังคงสะท้อนหลายแนวคิดในยุคนี้ ไม่ว่าจะเป็น Green Living, Circular Economy, หรือ Regenerative Design ซึ่งล้วนสอดคล้องกับสิ่งที่พระองค์ทรงวางรากฐานไว้อย่างเรียบง่ายตั้งแต่หลายสิบปีก่อน
พระองค์ทรงแสดงให้เห็นว่า “ความยั่งยืน” ไม่ได้เริ่มต้นจากเครื่องจักรหรือเทคโนโลยี แต่มาจากความเข้าใจในวิถีชีวิตของผู้คน ทุกสิ่งที่พระองค์ทรงริเริ่ม จึงไม่ใช่เพียงการอนุรักษ์ แต่คือการพัฒนาด้วยใจที่ผสานมนุษย์และธรรมชาติให้เติบโตไปพร้อมกัน
